روزنامه نگارى اينترنتى فراتر از زمان و مكان؛ نگاهى به پديده نوظهور و همه گير روزنامه نگارى اينترنتى و الكترونيكى، جواد دليرى، ايران

زمان و مكان هردو در اينترنت نابود شده اند. اينترنت كه مهمترين دستاورد انقلاب ارتباطات و اطلاعات محسوب مى شود، منجر به پديده جديدى به نام روزنامه نگارى اينترنتى شده است. اين نوع از روزنامه نگارى همچون روزنامه چاپى، تلويزيون، راديو واينترنت ، خود ، يك رسانه تازه است. رسانه اى كم هزينه، آزاد، پرخواننده و البته دوسويه و بى واسطه. روزنامه نگارى اينترنتى كه نامهايى ديگر چون، روزنامه نگارى الكترونيكى ، سايبر و ديجيتال نيز دارد، اكنون رقيبى جدى براى روزنامه نگارى سنتى شده است.
استقبال كاربران اينترنتى از نشريات الكترونيكى و وبلاگها ، اين پديده هاى نوظهور، كاملاً باورنكردنى است. هنگامى كه موج وبلاگ نويسى طى يكى ، دو سال گذشته در ايران آغاز شد، بسيارى از متخصصان رسانه هاى عمومى ايرانى دريافتند كه اين پديده مى تواند تغييرات مهمى در سرنوشت روزنامه نگارى واطلاع رسانى داشته باشد. وبلاگها و نشريات الكترونيكى در يك نگاه، صفحه ساده اى هستند كه شامل متن و تصوير و تعدادى لينك به صفحات ديگر است . روزنامه هاى اينترنتى كه همچون يك وب سايتند، در تحقق دو كاركرد اساسى روزنامه نگارى يعنى اطلاع رسانى و طرح افكار و آراى متفاوت نه تنها مكانيسم هاى متفاوت سانسور، خودسانسورى ، سرمايه و توزيع را خنثى كردند، بلكه از محدوده ژورناليسم سنتى مكتوب فراتر رفته و كاركردهاى جديد خود را به اين عرصه ارائه كرده اند. دكتر «يونس شكرخواه» مدير سايت مشهور «دات» در توضيح روزنامه نگارى الكترونيكى در سايت خود مى نويسد: «كسانى كه با اينترنت كار مى كنند، با سه نوع روزنامه الكترونيكى مواجه مى شوند. نوع اول فقط يك نسخه فشرده اينترنتى است ، يعنى نسخه اى كه شامل همه مطالب روزنامه نوشتارى نيست، نوع دوم، اگرچه فقط برخى از مطالب نسخه نوشتارى خود را دارد، اما لحظه به لحظه تغيير مى كند و بالاخره نوع سوم كه كادر جداگانه اى دارد و علاوه برمطالب نسخه نوشتارى، مطالب خاص خود و سرويس هاى مستقل را نيز عرضه مى كند، به اين نوع از روزنامه نگارى، روزنامه نگارى سايبر مى گويند» .
روزنامه هاى اينترنتى ؛ تلفيق چند رسانه
نشريات الكترونيكى عملاً تلفيقى از چند رسانه مختلف است. اجراى اين نشريات شامل متن، تصوير، صدا وحتى فيلم مى شود. اين نشريات با امكانات نامحدودى كه براى ارائه متن ها ، صدا، تصاوير و لينك هاى مختلف در اختيار دارند مى توانند نوعى از روزنامه نگارى را به وجود آورند كه با هيچ رسانه ديگر قابل سنجش نيست. در حالى كه نوشته هاى يك روزنامه نگار نشريه چاپى و سنتى از فيلترهاى گوناگونى براى تصحيح و حتى در پاره اى مواقع تغيير ، عبور مى كند، مطالب معمولاً به صورت مستقيم از طرف نويسنده بدون غلط گيرى و معمولاً بدون تجديدنظر كلى به روى صفحه قرار مى گيرد. دكتر شكرخواه مى گويد: «فضاى وب، فضاى آزاد است و هركس امكان اظهارنظر دارد و اين بزرگترين تفاوت اين فضا با ساير گفتمان هاست» .
دراين نشريات اينترنتى، اگرچه از كلام هم بهره گرفته مى شود، اما مخاطب مى تواند به جاى خواندن يك مصاحبه، اگر خواست، به صداى آن نيز گوش دهد، به جاى خواندن يك گزارش خبرى، فيلم آن را نيز نگاه كند. البته هرچند راديو و تلويزيون نيز از تصوير متحرك و صدا و پخش همزمان بهره مى گيرند، اما در اين دو رسانه زمان ارتباط در اختيار مخاطب نيست. مخاطب اين رسانه ها چون مخاطب نشريات مكتوب محكوم به دريافت اطلاعاتى است كه رسانه در اختيار او مى گذارند. اما درنشريات اينترنتى زمان ارتباط در اختيار مخاطب است.در همين زمينه دكتر شكرخواه اصطلاح جالبى دارد: «رسانه، بوق ماشين نيست كه اگر آن را فشرديد، حتماً از سر راهتان كنار برود.» اما بر خلاف نظر دكتر شكرخواه حالا در رسانه اينترنت شما با يك كليك رسانه را كنار مى زنيد . يكى ديگر از ويژگيها و مزاياى ديگر روزنامه نگارى الكترونيك اين است كه بين توليدكننده و مصرف كننده (رسانه و مخاطب) هيچ واسطه اى وجود ندارد.
«چيزى شبيه به ارتباط چهره به چهره. به عبارت بهتر هر دو طرف هميشه به هم دسترسى دارند. به اعتقاد خيلى ها يكى از مهيج ترين ويژگى هاى روزنامه نگارى الكترونيك دوسويه بودن آن است.» اين را دكتر شكرخواه مى گويدو در ادامه همين نظر مى افزايد: «همان طور كه مسير اطلاعات از سوى روزنامه امتداد مى يابد، مسير ديگرى هم براى مخاطب است تا اطلاعات خودرا براى رسانه ارسال كند.به زبان ديگر اين يك خيابان دوطرفه است.»
هزينه هاى انتشار نشريات الكترونيكى نسبت به نشريات چاپى تا حد زيادى كمتر است چرا كه هزينه هاى كمرشكن، چاپ، كاغذ، پست، توزيع و ساير هزينه ها را تا حد زيادى كاهش داده اند و همچنين روزنامه نگاران اين نشريات تا حد زيادى از محدوديت هاى روزنامه نگاران چاپى رها هستند. شكرخواه اين نكته را اينگونه تبيين مى كند: «به نظر مى رسد، زمان هم به نفع روزنامه هاى سايبر است و نسل جوان امروزى، روزنامه خوان نيست. او به رسانه هاى ديجيتالى بويژه كامپيوتر گره خورده است. از ديگر سو، كهنسالان نيز به تدريج از خريد روزنامه ها خارج مى شوند، بى آنكه جايگزينى براى آنها پيدا شود. انقلاب ديجيتال، كادرها و حتى محتواى رسانه هاى چاپى را هم غارت كرده است، اين انقلاب حتى آگهى ها را نيز از چنگ رسانه هاى چاپى خارج كرده است.»
«وى پاوليك» از كارشناسان برجسته روزنامه نگارى اينترنتى هم مى گويد: «نشريات اينترنتى انسانهاى بى تفاوت را از طريق كلمات، صدا، تصوير و فيلم درگير مى كند. چراكه اين نشريات مى توانند مجموعه هايى ازمخاطبان را كه برمبناى علاقه مشترك شكل گرفته اند، به وجود آورند و از آنجا كه اين نشريات امكان نامحدود براى ارائه متن ها به عمق و سطوح متفاوت در اختيار دارند، مى توانند نوعى از روزنامه نگارى را كه بر علاقه مشترك شكل گرفته اند، به وجود آورند و از آنجا كه اين نشريات امكان نامحدودى براى ارائه متن ها به عمق و سطوح متفاوت در اختيار دارند، مى توانند نوعى از روزنامه نگارى را به وجود آورند كه با هيچ رسانه اى قابل سنجش نيست، اما يكى از مهمترين بحث هايى كه هم اكنون سؤال بسيارى از وبلاگ نويسان است، نحوه ارتباط اين پديده با روزنامه نگارى حرفه اى و تأثير اين پديده بر روى روشهاى قديمى روزنامه نگارى است.»

روزنامه نگارى اينترنتى فارسى، مفهومى تازه
روزنامه نگارى اينترنتى زاييده جامعه اطلاعاتى است و در آينده بدون شك شاهد نفوذ آن در ميان شهروندان جوامع اطلاعاتى خواهيم بود. رشد پديده اينترنتى در كشور قابل مقايسه با ساير وسايل ارتباط جمعى درگذشت، به گونه اى كه ايران ۲۱۵سال پس از انتشار نخستين روزنامه جهان صاحب اولين روزنامه شد (۱۸۳۷ ميلادى كاغذ اخبار). اين تأخير زمانى براى راديو و تلويزيون بسيار كمتر بود، به طورى كه در حدود ۲۰سال پس از ظهور و گسترش پديده راديو وتلويزيون نيز از آن بهره مند شد، اين در حالى است كه در زمينه اينترنت و روزنامه نگارى الكترونيك اين فاصله به حداقل رسيده است، به گونه اى كه در حدود يك سال پس از ظهور نشريات الكترونيك، اين سبك از روزنامه نگارى جاى خود را در كشور باز كرد. با اين حال روزنامه نگارى اينترنتى فارسى هنوز در آغاز راه است. در حال حاضر نزديك به ۲۰نشريه الكترونيكى به طور منظم و هفتگى به توليد محتواى فارسى در اينترنت مى پردازند. خانه ملت، سايت زنان، كاپوچينو و... از جمله اين نشريات هستند. همچنين بيش از هزار وبلاگ هم فقط در زمينه روزنامه نگارى انتشار مى يابد با اين حال، كمبود امكانات مالى و نيروى تخصصى شايد مهمترين دليل پايين بودن كيفيت نشريات الكترونيكى فارسى زبان باشد. نشريات اينترنتى عموماً اخبار و گزارشهاى خود را از منابع ديگر تأمين مى كنند. در كنار اينگونه مطالب، مقالاتى را هم كه براى آنها فرستاده مى شود، نشر مى دهند، اين شيوه گرچه هزينه اى در بر ندارد و اين گرداندن كار را ميسر مى كند، اما يكى از دلايل كاهش سطح حرفه اى نشريات نيز است. ملاكهاى گزينش مطلب در اين نشريات البته كمتر حرفه اى است. با اين حال دست اندركاران روزنامه نگارى اينترنتى بايد تخصص روزنامه نگارى را با دانش فنى همراه كنند و انتشار يك نشريه الكترونيكى به ظاهر ساده و آسان است و بى دليل نيست كه در كنار نشريات اينترنتى معتبر و حرفه اى نشرياتى را مى توان ديد كه از معيارهاى حرفه اى بى بهره اند. برخى از كارشناسان، توليد آسان يك نشريه اينترنتى ضعيف را از جنبه هاى منفى روزنامه نگارى اينترنتى قلمداد مى كنند، اما در رسانه هاى سنتى مكتوب يا صوتى و تصويرى نيز مى توان به صدها نمونه اشاره كرد كه به دور از موازين و معيارهاى حرفه اى به بازار عرضه مى شوند.
به هر حال، روزنامه نگارى الكترونيكى يا ديجيتال براى روزنامه نگاران ايرانى هر چند مفهومى نسبتاً تازه است، اما امروز آن يك «بايد» براى آنان است و آرام آرام به همه تحميل مى شود. روزنامه نگارى اينترنتى و وبلاگ امروز جزيى از اينترنت است. چه آنها را به رسميت بشناسيم وچه آنها را ناديده بگيريم آنها وجود دارند، متولد مى شوند، تنفس مى كنند، تكثير مى شوند وادامه حيات مى دهند. مخاطبان پيامها را تازه وتازه تر مى خواهند و شايد هم مايل باشند كه رسانه ها آنها را به تماشاگران تاريخ زنده تبديل كنند، كارى كه شبكه هاى تلويزيونى بزرگ با پخش زنده دنبال مى كنند.